معماری مهری ایرانی

رباط شرف  ؛ موزه آجرکاری ایران

در جاده مشهد ـ سرخس حرکت می کنیم؛ در مسیر جاده ابریشم و در راه قدیم نیشابور به مرو می رویم تا آثار گذشتگان را بازیابیم. به یاد زمانی که جاده خراسان اهمیت بسیار داشت، در ذهن خود به دنبال ردپای کاروان شترانی می گردیم که بار ابریشم و باروت داشتند؛ شاید هم ادویه و رنگ در کنار سفالینه و فلز. به یاد تحقیق سیدمحسن حسینی می افتم؛ جزوه ای درباره «رباط شرف» که انگیزه اصلی این سفر را پدید آورد: دیدار از مهم ترین کاروانسرای جاده ابریشم در خراسان. از پله های اتوبوس که پایین می رویم، چشم هایمان از تابش آفتاب بهاری در دشت های گرم سرخس بسته می شود و گرمای زمین تف دیده به صورتمان می خورد. دشت سرخس، زمستان های بسیار سرد و تابستان های آتشین دارد. بی شک کاروانیان هم به مانند ما از دیدن کاروانسرایی با سایه سارهای خنک احساس شوق و وجد می کردند؛ از دیدن کاروانسرا یا رباط شرف!
● سرایی در جاده ابریشم
کاروانسرا یا رباط شرف که در ۱۳۶ کیلومتری شرق مشهد به سمت سرخس و ۶ کیلومتری مشرق روستای «شورلق» است، یکی از مهم ترین منزلگاه های جاده ابریشم سده های ۵ و ۶ هـ . ق محسوب می شده؛ زیرا در کنار یکی از مسیرهای اصلی جاده ابریشم قرار داشته است. در سردرورودی بنا نوشته اند: رباط شرف از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط های جاده ابریشم است و در متون تاریخی، منزل رباط شرف را «آبگیره» و «آبگینه» نامیده اند. مشخصه رباط شرف در کاربرد آجر و گچبری تزئینات معماری و کتیبه هاست و صاحبنظران این بنا را شایسته موزه آجرکاری ایران دانسته اند.
بیشتر رباط ها و کاروانسراهای بزرگ راه های قدیم ایران را سلاطین و تجار بزرگ ساخته اند. تفاوت عمده رباط ها و کاروانسراها نیز در نوع مصالح مصرفی و تزئینات داخلی آنهاست؛ چنانکه به آنها کاروانسراهای شاهی و یا کاخ رباط می گفته اند؛ زیرا برخی برای سکونت شاهان، امرا، وزرا و درباریان به هنگام سفر ساخته شده و در ساخت آنها از سنگ ها و آجرهای مقاوم استفاده کرده اند و هنرمندان وقت به کار تزئین بنا پرداخته اند. همچنین مکان ساخت کاخ رباط ها موقعیت استراتژیک داشته است.
● گمانه های تاریخ
با توجه به متن کتیبه ای آجری زیر ایوان انتهایی که در ناحیه پاطاق قوس سر در آن هنوز باقیمانده است، می توان گفت این بنا در سال ۵۴۹ هـ . ق و در دوران حکومت سلطان سنجر سلجوقی ساخته شده است.
آندره گدار در کتاب «آثار ایران» در مورد نام رباط شرف و بانی آن نوشته است: من فقط یک نفر را می شناسم که در عصر سلجوقی توانسته است چنین بنای عظیمی بسازد و او شرف الدین ابوطاهرابن سعدالدین علی القمی است.
شرف الدین قمی در سال ۴۸۱ هـ . ق از قم به خراسان رفت و مدت ۴۰ سال حاکم مرو بود و وی سپس در سال ۵۱۵ هـ . ق وزیر سلطان سنجر شد. از این رو می توان گفت: دوره وزارت او با زمان ساخت رباط شرف مطابقت دارد.
سیدمحسن حسینی نیز در کتاب رباط شرف با استناد به مدارک و متون تاریخی، بانی رباط شرف را شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین علی القمی دانسته است.
● رباط شرف در جریان تاریخ
تنها کتیبه تاریخ دار بنا، کتیبه ای گچی به خط ثلث و در زیر ایوان انتهایی بناست که سه ضلع ایوان را دربرگرفته است و چون کتیبه های دیگر را به خط کوفی نوشته اند، می توان نتیجه گرفت که این کتیبه از کتیبه های دیگر جدیدتر است؛ چنانکه تاریخ آن سال ۵۴۹ هـ . ق است.
به گفته آندره گدار این بنا که در سال ۵۰۸ هـ . ق ساخته شده، در سال ۵۴۸ هـ . ق مورد حمله غزها قرار گرفته و آسیب دیده است. در نتیجه، یک سال بعد، در سال ۵۴۹ آن را بازسازی کرده اند.
چون در بسیاری از قسمت های بنا، تزئینات گچی بر روی آجر چینی تزئینی قرار گرفته است، می توان به صحت ادعای گدار پی برد. این تزئینات گچی در دیوار جنوبی مسجد حیاط اول که قسمت هایی از گچبری آن ریخته شده، دیده می شود.
در سال ۱۳۵۶ با خاکبرداری از اتاق های رباط شرف، مجموعه ای از ظروف فلزی، فرمان های عهد صفوی، سفالینه های سلجوقی، سکه هایی از ادوار اسلامی و نیز ظرفی منحصر به فرد متعلق به سده های ۴ و ۵ هـ . ق به دست آمد.
به این ترتیب، روزگار اوج رونق بنا را می توان همزمان با رونق جاده ابریشم، یعنی تا اواخر دوره تیموری دانست. هر چند، با توجه به اسناد به دست آمده، از این بنا که مجموعه ای از فرمان ها، دست نوشته ها، تعهدنامه ها و اقرارنامه هاست، به نظر می رسد از این کاروانسرا حداقل تا اوایل دوره صفویان استفاده کرده اند. همچنین سفال های کشف شده در داخل و اطراف بنا نشانگر تردد اقوام و افراد مهم کشوری در این مکان است.
● چگونگی ساختمان رباط
رباط شرف بنایی است با ۱۰۹ متر طول، ۶۳ متر عرض و ۴ هزار و ۶۴۴ مترمربع زیربنا که یک ورودی دارد، با یک سردر زیبا؛ ۲ طاق مرکب دو طرف آن بوده و یک ایوان ورودی دارد و میان این در و حیاط یک دالان است. حیاط اول را به شکل مستطیل ساخته اند و در دو سوی مدخل آن دو تالار دراز برای اقامت نگهبانان بنا شده است. در دو طرف دیگر حیاط که عرض کمتری دارد، ایوان هایی است که تا دیوار خارجی امتداد دارد و شامل ۲ اتاق و عمود بر رواق داخلی است. پیش از حیاط دوم، دالانی با سردر بلند ساخته شده که در دو طرف آن ۲ راه هست و هر یک به دری می پیوندد؛ یکی به در مسجد و دیگری به در ورودی تالار مستطیل شکل. 
بناهای دو سوی حیاط دوم نیز چون تأسیسات حیاط اول است؛ فقط در جلو اتاق ها، رواقی است که حیاط دوم را دور می زند.
در طرف راست دالان ورودی به حیاط دوم، اتاقی است که گویا جایگاه نگهبان بوده است؛ میان این اتاق و اتاق های بالای دالان نیز پلکانی ساخته اند.
از سر در ورودی و حیاط اول که می گذریم، به حیاط دوم می رسیم که در گوشه و کنار آن داربست های فلزی برپا کرده اند و نشان می دهد که بنا در دست تعمیر و بازسازی است.
در حیاط مربع شکل دوم آثار یک حوض بزرگ را می توان دید. قسمت اصلی بنا در انتهای حیاط دوم است و در پشت ایوان انتهایی آن محوطه ای چهارگوش با ۳ در ساخته اند. روبه روی ایوان، شاه نشین است که طرف راست آن به اصطبل و طرف چپ بنا، به اتاق ها و حیاط های خصوصی راه دارد.
در دو طرف شاه نشین، ۲ حیاط چهار ایوانی کوچک برای استفاده نزدیکان و در زیر گنبدخانه های دو گوشه انتهایی رباط، ۲ حوض انبار ساخته شده است. در دو گوشه حیاط دوم نیز ۲ تالار ستوندار بنا کرده اند.
از ویژگی های بنای رباط شرف ۲ مسجد آن است که یکی در طرف چپ دالان ورودی به حیاط اول قرار دارد و دارای ۲ ورودی به دالان است؛ مسجد دیگر در طرف چپ دالان ورودی به حیاط است و ۲ محراب دارد. همچنین بنا دارای ۶ برج است که ۴ برج آن در حیاط دوم، به صورت هشت گوش ساخته شده و ۲ برج دیگر در حیاط اول است. محور اصلی بنا از جنوب شرقی به شمال غربی است و نشان می دهد که بنا با توجه به قبله ساخته شده است. در واقع سردر ورودی به حیاط دوم- ایوان و شاه نشین روی محور اصلی بنا ساخته شده است.
با توجه به شواهد می توان نتیجه گرفت که ابتدا حیاط دوم به عنوان رباطی مستقل ساخته شده و سپس حیاط اول را به آن افزوده اند؛ در واقع حیاط اول برای مردم عادی و حیاط دوم برای استفاده اعیان و مأموران عالی رتبه حکومتی ساخته شده است.
● رباط شرف و هنر آجرکاری
رباط شرف یکی از بناهای سبک رازی است و از ویژگی های این سبک استفاده از آجرکاری وگچبری تزئینی در سطحی وسیع است و چون که در ساخت این بنا از طرح های متفاوت آجرچینی ساختمانی، آجرچینی تزئینی، فرم های آجری و کتیبه های خطی آجری، گچبری های تزئینی و کتیبه های گچی استفاده شده، آن را موزه آجرکاری ایران نامیده اند.
آجرهای اسکلت بنا در نمای اصلی به صورت ۷ جفت کار شده و در فاصله هر دو جفت آجر نگاره گچی است. آجر چینی های تزئینی را نیز بیشتر در ناحیه هشت وجهی زیر گنبدها و پوشش ها به کار برده اند. همچنین فرم هایی که از قرار گرفتن آجر به شکل های مختلف ایجاد شده در گنبدها حجم و زیبایی خاصی به بنا بخشیده است.
تزئین آجری به شکل طرح های هندسی و به کار بردن آجر تراشیده شده فقط در بالای قوس سردر ورودی اصلی و سردر ایوان انتهای حیاط دوم دیده می شود. همچنین از سردر ورودی ایوان به حیاط اول، سردر ایوان انتهایی در حیاط دوم و نیز کتیبه کوچکی در ایوان خاوری حیاط دوم که فقط چند حرف آن باقی مانده است، می توان آثار کتیبه های آجری رباط شرف را مشاهده کرد.
افزون بر این، روی سردرها ۲ نوع خط آجری قابل دیدن است؛ یکی خط درشت با استفاده از آجرهای بزرگ که سردرها را دربرگرفته و در دو طرف سردرها نیز امتداد یافته و دیگر خط باریکی که به صورت افقی روی طرح های هندسی ایوان انتهایی است.
در تزئین بنا نیز از آجرهای تراشدار استفاده شده است. در این نوع آجرکاری تزئینی، تراش دادن آجرها و کار گذاشتن آنها به صورت پشت سر هم با ترکیب چند فرم، به بنا تنوع خاصی بخشیده است. این نوع آجرکاری بیشتر در سقف ها و پوشش ها به کار رفته است.
تاکنون قسمت زیادی از سقف ها و پوشش های این بنا بر اثر مرور زمان و فرسایش فرو ریخته است، اما طاق ها و سقف های باقی مانده را مرمت کرده اند تا فرو نریزد. دیگر این که، بیشتر پوشش های مورد استفاده از نوع طاق گهواره ای است که در برخی نقاط از برخورد ۲ طاق گهواره ای شکل، شبیه به طاق چهاربخش پدید آمده است.
همچنین طاق هایی موسوم به «کلنبه»، که دارای گوشه سازی های زیباست، قابل مشاهده است. بیشتر طاق ها و قوس ها را به صورت ضربی ساخته اند.
در برخی ورودی ها و طاق ها که دارای باربری بیشتری هستند از آجرچینی ضربی و روی هر دو استفاده شده است. وجود این طاق ها موجب شده که اتاق ها همگی عمود بر حیاط مرکزی باشند.
نکته گفتنی دیگر این است که در این بنا تزئینات گچی به شکل نقش های هندسی ، اسلیمی و کتیبه است؛ هر چند بیشتر آنها براثر بارش باران فرسوده شده و از میان رفته است.
در جزوه رباط شرف نوشته سیدمحسن حسینی، به ظروف، فرمان ها دست نوشته ها و فلزات کشف شده در رباط شرف اشاره شده، اما از محل نگهداری این اشیا سخنی به میان نیامده است. از محوطه که خارج می شویم، همگی مبهوت عظمت معماری بنا هستیم، اما یک سؤال در ذهن باقی می ماند: چرا اینجا راهنمایی ندارد که در کشف رازهای این بنای عظیم تماشاگران را یاری دهد؟ از تسهیلات رفاهی نیز خبری نبود. فقط نگهبان میانسالی بود که با اخم گروه را بدرقه کرد! گویا با آمدن ما آرامش او برهم خورده بود. دریغ از یک لیوان آب خنک!

کاروانسرای  شیخ علی خان ( چاله سیاه نو)

موقعیت: 35 کیلومتری شمال غربی اصفهان

کتیبه های تاریخ دار بنا: کتیبه ی سر در کاروانسرا حاکی از اتمام ساخت آن در سال 1098 ھ ق است . یک لوح سنگی دیگردراین  قسمت حاوی این ماده تاریخی است:

روان بهر تاریخ کلکم نوشت     ببانی عطا کرد ایزد بهشت

مصراع دوم این بیت نیز به حساب ابجد تاریخ 1098 ھ ق را نشان  می دهد.

بانیان و سازندگان بنا: بر طبق کتیبه های موجود بانی این کاروانسرا، شیخ علیخان زنگنه، وزیر شاه سلیمان صفوی ، و معمار بنا استاد طاهر، فرزند استاد رضا اصفهانی بوده است. از دیگر بناهای شیخ علی خان می توان به مسجد و حمامی در نزدیکی قلعه تبرک اشاره کرد. در آن محل بازار و خانه و باغ و کاخی نیز از آثار وی وجود داشته که امروزه از بین رفته است.

دیگر اطلاعات مکتوب: ماکسیم سیرو در راههای باستانی ناحیه ی اصفهان این کاروانسرا را معرفی و قسمت های مختلف آن را وصف کرده است. در این کتاب آمده است که خشک تر شدن فلات ایران موجب شد تا منزلگاه چاه سیاه قدیم یا چهار برج کارایی خود را از دست بدهد و کاروانسرای چاه سیاه نو با دو رشته قنات در یک فرسنگی آن احداث گردد.

اوژن اوین در این کاروانسرا اقامت کرده و در باره ی آن نوشته است که از این محل ، کاروان های زیارتی استفاده می کردند و کاروان های باری کمتر در این راه دیده می شدند.

سیر تحول بنا: این بنا از آثار قرن یازدهم هجری قمری است و  هسته ی اولیه ی روستای امروزی را تشکیل می هد. درباره بازسازی و مرمت بنا ، اطلاعات مکتوبی در دست نیست ؛ اما به گفته ی اهالی ، در حدود سال 1350 ش ، بنا تا حدی مرمت شده است که آثار آن امروزه نیز دیده می شود .

نکاتی در باره معماری بنا: کاروانسرا در زمینی با ابعاد 80 ×80 متر واقع است و حیاط وسیع آن، که در میانه ی بنا قرار دارد، به ابعاد 50 × 38 متر است. چهار ایوان در میانه ی اضلاع حیاط و مجموعا 24 ایوانچه در پیرامون آن (در بین ایوان ها ) قرار گرفته است. هریک از ایوانچه های سه ضلع شمالی و شرقی و غربی با حجره ای مرتبط است. اسطبل ها نیز در پشت این حجره ها امتداد یافته اند که راه ورود به آنها از کنجهای حیاط است. در دو گوشه ی ضلع جنوبی حیاط ، دالانی با یک شکست به اسطبل ها راه میابد؛ ولی از گوشه های شمال غربی و شمال شرقی، دو دالان کوتاه هریک به فضایی وسیع با طاق مدور منتهی می شود که به اسطبل ها راه دارد این فضاها طاق نماهای عمیقی در اطراف خود دارند و تظاهر طاق گنبدین آنها در نمای این جبهه از حیاط قابل توجه است.

در جبهه ی جنوبی این کاروانسرا، دو مجموعه ی مستقل، شامل دو حیاط مرکزی کوچک با ایوانچه ها و حجره های اطراف آنها، ساخته شده که هریک از این حجره ها مأمن خصوصی خانواده ای مسافر بوده است. دستگاه ورودی بنا در میانه ی جبهه ی جنوبی  قرار دارد و سر در مرتفع آن با طاق نماهایی در دو طبقه از امتداد افقی  نمای ضلع ورودی بیرون زده است .طاق سر در رسمی بندی است و در پشت بغلها و درون طاق نماهای طرفین آن، تزئینات آجری با نقوش هندسی دیده می شود. وجود ردیف طاق نماهایی در دو سوی سردر موجب امتداد نمای آن در دو طرف شده است. طراح با کم کردن عمق دو طاق نمای انتهایی  ضلع ورودی ردیف طاق نماها را به دیوار پُر و مدور گوشه های بنا پیوند داده و نمایی کامل و طراحی شده پدید آورده است. این ترفند همچنین نمای جبهه ی ورودی را از دیگر نماهای بیرونی تفکیک کرده است. گوشه های مدور و حجیم کاروانسرا چون برج به نظر می آیند.

هشتی بنا فضایی است وسیع با قاعده ی هشت و نیم هشت و طاق رسمی بندی. در پیرامون این فضا، غرفه هایی در دو طبقه قرار دارد که روشنایی آنها از پنجره های مشبک آجری طبقه ی بالا تأمین می شود. حجم مرتفع هشتی و فضاهای پیرامون آن در نمای جبهه ی جنوبی حیاط شاخص است. ایوان مرتفع این ضلع حیاط نیز بر اهمیت این جبهه می افزاید. در سوی مقابل ( جبهه ی شمالی ) نیز ایوانی، با ارتفاعی معادل ایوان جنوبی نشسته است. شاه نشین کاروانسرا با ارتفاعی معادل دو طبقه در پشت ایوان شمالی قرار دارد. فراگیری عناصر مرتفع بر محور ورودی بنا و نیز انتظام محور متقارن فضای دو جبهه ی شرقی و غربی نسبت به این محور بر اهمیت محور ورودی افزوده است.