معماری مهری ایرانی

باغ شاه یا باغ فین عمارتی باستانی در کنار عمارت چشمه سلیمانیه واقع در فین کاشان است. شهرت اصلی این باغ به خاطر قتل میرزا تقی‌خان امیرکبیر صدر اعظم ناصرالدین شاه قاجار در حمام فین در ۲۰ دی ۱۲۳۰ هجری خورشیدی است.

بنای اولیه باغ فین به قبل از اسلام و با تمدن سیلک پیوند خورده است که تمدن سیلک پیوندی ناگسستنی با چشمه جوشانی دارد که در بالای باغ جاری است، وبه چشمه سلیمانیه معروف است.

از زمانهای بس دور درپایین این چشمه باغی وجود داشته است که کمی پایین تر از باغ فعلی بوده و براثر زلزله ای که درسال ۹۸۲ ه.ق روی داد باغ به کلی ویران شد که به دستور شاه عباس صفوی بعد از سال ۱۰۰۰ ه.ق باغی در مکان فعلی که در حقیقت قسمتی از باغ قدیمی بود ساخته شد.

ازسال ۱۱۳۵ ه.ق بعد از حمله افاغنه آبادانی باغ رو به رکود گرائید ولی با دستور کریم خان زند به خصوص با ساختن عمارتی که به نام خلوت کریم خانی در ضلع جنوبی باغ واقع است باغ فین رو به آبادانی گذاشت.ولی با زلزله معروف سال ۱۱۹۲ قمری باغ نیز آسیب کلی دید که پس از آن یعنی از سال ۱۲۰۰ قمری وبا روی کارآمدن سلسله قاجار به خصوص با دستور فتحعلی شاه به مرمت باغ جانی دوباره گرفت که ساختمان شتر گلوی فتحعلی شاهی در ضلع جنوب غربی باغ و حمام سلطنتی بزرگ که در مجاورت حمام اولیه ساخته شد از آثار آن می باشد.

با آغاز مشروطیت به جهت وضع دفاعی بنای باغ، این مکان پناهگاه اشرار ویاغیان گشت ودر مدت ۱۴ سال یاغیان مصالح و اشیای گرانبهای آن را به یغما بردند.از وقایع مهم تاریخی در این باغ می توان به جشن تاجگذاری رسمی شاه اسماعیل صفوی و نیز قتل امیرکبیر در این باغ اشاره کرد.

مجموعه باغ فین حدود ۲۵۰۰ مترمربع مساحت دارد که در بدو ورود به این مجموعه با ساختمان رفیع سردرب ورودی برخورد می کنیم.این قسمت از باغ در دوره صفویه بنا گذاشته شده است.این بنا دارای دو طبقه است که طبقه تحتانی شامل هشتی و دالان ورودی به باغ با اتاقهای جانبی، و طبقه فوقانی شامل سالن وسیع و زیبایی است که چشم انداز خوبی بر اطراف دارد.در اطراف باغ از جمله در طرفین سردرب، دیواری به ارتفاع ۶-۵ متر وهفت برج دیده می شود.

پس از ورود به باغ و گذشتن از خیابان مصفایی که در وسط آن نهرآب زیبایی که همیشه آب از فواره های فیروزه ای آن درفوران است ودرختان سرو زیبایی در دوطرف آن سر به فلک کشیده اند؛ اولین ساختمانی که جلب توجه می کند شتر گلوی عباسی است که به دستور شاه عباس بزرگ ساخته شده است.درجلوی این بنا حوض وسیعی دیده می شود ودر پشت این بنا نیز حوضچه ای قرار دارد که از کف آن آب فوران می کند، این بنا در دو طبقه و به گونه ای ساخته شده است که ازهر طرف باغ می توان به آن وارد شد.

در میان این ساختمان نیز حوضچه ای است که آب چشمه با طرحی جالب(موسوم به شترگلو) درآن فوران می کند.برروی دیوارها و سقف این بنا آثار نقاشی دوره صفوی با تصاویری از شکارگاه و شاهزادگان می باشد، این ساختمان قبلا به صورت سه طبقه و طبقه بالای آن به صورت کلاه فرنگی بوده است.

شترگلوی فتحعلی شاهی: این بنا که در جنوب باغ واقع است به دستور فتحعلی شاه ساخته شده و شامل شتر گلو و صفه مجاور و دارای دو حیات خلوت در قسمت شرق و غرب آن است که کف صفه کلا از سنگ مرمر مفروش بوده و سقف آن به طرز جالبی نقاشی شده است که هنوز قسمت هایی از آن دیده می شود.

اندرونی کریمخانی و اتاق شاه نشین مجموعه مسکونی است که در جنوب باغ و در مغرب شترگلوی فتحعلی شاهی قرار دارد ودر سال۱۱۷۶ قمری به دستور کریم خان وبه همت آقا سلیم آرانی حاکم وقت کاشان ساخته شده و شامل چند اتاق تودرتو وحیاط و باغچه ای کوچک است که گفته می شود امیرکبیر۴۰ روز در این ساختمان زندگی کرده است.درمقابل اتاق شاه نشین حوضچه زیبایی است که دارای منافذ متعدد ومنظمی است که آب چشمه سلیمانیه فین به طرز جالبی در آن فوران می کند.

تاریخچه باغ فين كاشان

تاريخچه باغ فين
به نظر ميرسد در دوران باراني بين آخرين دورههاي يخچالي دوران چهارم Plistocem در نجد ايران درياچه پهناوري گسترده بوده است. اين دريا با شروع عهد خشكسالي به تدريج خشك شده و اكنون در محل آن كوير بزرگ مركزي برجاست. در اواخر هزاره ششم در سرزمين حاصلخيز رسوبي در جوار كوهستان و حاشيه كوير مركزي اولين استقرارها در ناحيه سيلك شناسايي شده است. يكي از مهمترين عوامل اين امر كه موجب استقرار طولاني در اين ناحيه گرديده را ميتوان وجود چشمه فين در 2 كيلومتري اين ناحيه ذكر كرد.
در واقع مهمترين عامل شكلگيري تمدنها از قديميترين دورانها در اين ناحيه، وجود آب سرشار و دائمي در سرچشمه فين است، كه باعث جذب انسان به اين منطقه شده و در شكلگيري و پيشرفت تمدن در اين ناحيه نقش اساسي ايفا نموده است.
از دوران هخامنشي اين ناحيه مطلب خاصي نميدانيم، تنها در روستاي مرق مجموعهاي از سكههاي داريوش سوم به همراه تعدادي سكههاي سلوكي يافت شده است.
وجود آتشكده نياسر بجاي مانده از زمان ساسانيان در حومه كاشان نشان از آباداني و معمور بودن ناحيه در آن دوران دارد، به حدي كه طبق گزارشهاي اعثمكوفي در جنگ نهاوند، دلاوري از ناحيه كاشان (آذرگرد) با بيش از بيست هزار سوار در اين نبرد شركت داشته كه روياروي لشكر اعراب ايستاده اند. و دست آخر اينكه حمدا. . . مستوفي در نزهته القلوب بناي شهر كاشان را در دوره اسلاميبه زبيده خاتون همسر هارون الرشيد نسبت داده است.

ناحيه فين
«فين قصبهاي است در بخش مركزي شهرستان كاشان كه داراي دو قسمت جداگانه فين بزرگ و فين كوچك است، و بعضي آن را فينين نامند. فين در شش هزار گزي باختر كاشان قرار گرفته است و به واسطه كثرت اشجار و آب و هواي خوب يكي از تفرجگاههاي اطراف كاشان است، آب آن از چشمه معروف سليمانيه و سفيدآب تأمين ميشود و . . . (لغتنامه دهخدا). طبق نوشته دونالد ويلبر در كتاب باغهاي ايراني و كوشكهاي آن: «وقتي مسافر به شهر تاريخي كاشان نزديك ميگردد ميتواند در سمت راست جاده، باغ فين را با سروهاي زيبايش مشاهده كند، با بازديد از اين نقطه ميتوان گفت كه مهمترين نقطه اين شهر را ديده است.»
قديميترين منبعي كه در مورد تاريخ فين و آبهاي آن اشاراتي دارد، كتاب تاريخ قم (تأليف سال 378 هجري قمري) است كه البته مانند بسياري از مناطق ديگر پايهگذاري آن را با شخصيتهاي اساطيري آميخته چنين مينويسد: «فين آن را بشتاسب بنا كرد و در آن وقت كه با ارجاسف ملك ترك كارزار كرد و كاريزهاي آن ديه را با اشارت ملك جم بيرون آورده و بسيار آبند»
فين كوچك كه باغ فين نيز در آن واقع است، داراي 17 محله ميباشد، اين محلات عبارتند از: محله سرپايين، محله پشت باغ، محله مصلي، محله ملتي، محله رودخانه، محله باغكهنه، محله سازمان آب، محله ملاقطب، محله انار، محله توتستان، محله زيارت، محله شاهزاده ابراهيم، محله گذر، محله پنجروزه، محله حيدري، محله تنبيلي، زبان مردم فين فارسي است، ولي زبان محلي كه ريشههاي فرس قديم دارد در اين قسمت رايج است. مذهب مردم فين شيعه اثني عشري است.
مفضلبنسعد مافروخي در كتاب محاسن اصفهان چنين آورده است كه: «و به ديه ابروز كاشان كاريزي هست اسفذاب نام مشرب اهل آن ديه و صحراها و ديههايي چند كه در آن حوالي واقع است و به ديه پين غايض ميشود» از اين نوشته چنين استناد ميشود كه نام قديميفين «پين» بوده است و بعدها بر اثر استعمال لغت به فين تبديل شده است و نيز اينكه يكي از منابع تأمين آب فين سفيدآب است. در ادامه كتاب از حضور عمروبنليث صفاري در كنار اين رودخانه، و شگفتي او از اين آب و جستجوي او براي يافتن سرچشمه آن كه بينتيجه مانده است، صحبت به ميان آمده است.

چشمه سليمانيه
در جنوب باغ فين چشمه آبي موسوم به چشمه سليمانيه، با قريب به دوازده سنگ آب وجود دارد. آب آن فوق العاده صاف است ولي به واسطه داشتن بعضي املاح براي آشاميدن مناسب نيست. آب چشمه فين به واسطه كيفيتهاي خاص خود مانند صافي و پاكي و روشنايي كمنظير و همچنين كيفيت ثابت و تغيير ناپذيرش همواره مشهور و ضربالمثل بوده است و طبق نوشته فلاندن «مردم براي اين آب عقايد موهوم دارند و ميگويند خاصيت طبي دارد» اين چشمه از بن صخرههايي به نام كوه دندانه و شكاف تخته سنگهاي معدن گچ و آهك واقع در شش كيلومتري غرب كاشان از زمين ميجوشد.
در وجه تسميه اين چشمه دو روايت نقل ميشود:
الف: كاشان يكي از مراكز يهودي نشين ايران بوده كه طبق آمارگيري كه در دوران شاه عباس دوم انجام شده است بيش از 1000 خانوار يهودي در اين شهر سكونت داشتهاند و در آن دوران با حضور چند تن از علماي يهود در اين شهر لقب اورشليم دوم به آن اطلاق شده است. يهوديان ساكن در اين شهر براي اين آب قداست خاصي قائل بودهاند زيرا معتقد بودند كه اين چشمه از معجزات سليمان نبي است، از همين روي آن را به نام چشمه سليمانيه ناميده اند.
ب: برخي نيز اعتقاد دارند در دوران شاه سليمان صفوي در اطراف اين چشمه صفه يا بنايي ساخته شده است، به اين سبب آن را به نام سليمان صفوي چشمه سليمانيه خوانند.
يك نظر حيدرصفدر به سليمان شاه كرد آب سرچشمه فين را ز عصا پيدا كرد كه البته هر دو، روايتهايي شفاهي هستند كه براي آن سند مكتوبي موجود نيست اما در فرهنگ عامه مورد قبول واقع گرديده اند.

سابقه تاريخ باغ فين
1- باغ كهنه
وجود باغ فين به دوران آلبويه منسوب است كه از اين دوران شواهدي در دست نيست و اثبات اين مطلب نياز به تحقيقات و كاوشهاي باستانشناسي دارد. بعد از اين دوران نيز وجود باغ فين را به دوران ايلخاني منسوب كردهاند، ياقوتحموي (قرن هشتم) نيز از گشت و گزار مردم كاشان در اطراف باغات فين ياد كرده است.
در دوران آغازين حكومت شاهاسماعيل صفوي (909 هجري قمري) مردم كاشان كه از رسميشدن مذهب شيعه به شوق آمده بودند، مشتاقانه در انتظار ديدار شاه محبوب خود به آذينبندي كوچه و خيابان شهر پرداختند. شاهاسماعيل به كاشان آمد، در باغ فين جلوس كرد، و در سرچشمه فين بار عام داد. همه اقشار مردم ـ در اين جشن و سرور شركت كردند و پس از مراسم تشريفات به طعام دعوت شدند. شاه از آن همه احساسات و پذيراييهاي بسيار شادمان شد و در پايان دستور برپايي جشن خلعت داد. (شاهاسماعيل دو بار باغ فين آمد و در آنجا جشن و سرور برپا كرده است.)
كاشان در دوران صفوي اهميت فراواني مييابد كه دلايل زير را ميتواند براي آن برشمرد.
1- توجه پادشاهان صفوي به مذهب شيعه و شهرهايي كه مركز شيعيان و علماي شيعه بودند، موجب اهميت يافتن كاشان گرديد.
2- اهميتي كه پادشاهان صفوي براي صنايع دستي و هنر قائل بودند؛ با وجود هنرمندان و صنعتگران مختلف (كاشيكاري، قالي بافي، ابريشمبافي. . .) در اين شهر، بر اهميت آن افزوده گرديد.
3- اهميت يافتن اصفهان و پايتخت شدن آن موجب گرديد كه شهرهاي پيرامون آن از جمله كاشان كه بر سر راههاي ري و خراسان قرار داشت آباد گرديده و صنايع و بازرگاني آن رونق گيرد.
4- قرار گرفتن كاشان بر سر راه تجاري بندرعباس.
اين عوامل باعث شد كه كاشان در دوران صفوي از نظر مذهب، وسعت، ثروت و زيبايي دومين شهر ايران به شمار رفته و بازارهاي آن پر از اجناس و كالاهاي مختلف و مساجد و اماكن مذهبي، پر رونق و مركز علمي و فرهنگياش فعال گردد. به نقل از سفرنامه فيگوئروآ: «شهر كاشان همواره مورد توجه پادشاهان ايران بوده است، نخست از اين جهت كه اهالي آن بسيار صديق و خوشمشربند، و دو ديگر بخاطر آنكه مركز توليد پارچههاي ابريشمي و به خصوص قاليهاي بسيار ظريف و مرغوبي است كه در سراسر جهان نظير ندارد و از اين طريق ثروت سرشاري را جلب ميكند.»

2- باغ فين
1- در اواخر دوران شاهطهماسب زلزله مهيبي در شهر كاشان روي داد. كانون آن در منطقه فين بوده و در آنجا آسيب فراواني به بناها وارد كرده است. پس از شاهطهماسب تا به حكومت رسيدن شاهعباس اول دو تن از خاندان صفوي به حكومت رسيدند. (شاهَاسماعيل دوم، و محمد خدابنده پدر شاهعباس) در تمامياين دوران حكومت مركزي ضعيف بوده و چندين سال حكومت كاشان در دست تركمنان افتاده است كه در آن دوران خرابيهاي بسياري به بار آوردهاند.
2- در عهد شاهعباس پس از رفع فتنه تركمنها، شاه صفوي اوامري جهت عمران و آباداني كاشان و تدارك وسايل توسعه و ترقي صنايع محلي و بهبود اوضاع عموميآنجا صادر كرد و آقا خضرنهاوندي حاكم كاشان مأمور اجراي آن شد. حسن نراقي در كتاب آثار تاريخي شهرستانهاي كاشان و نطنز آورده است:
«شاه عباس چون بناي سالخورده و ويران گشته فين را خور همسري با چشمه سليمانيه و همت والاي خود نميديد، از اين رو طرح كاخ جديدي بدينگونه پي افكنده شد. مظهر آب روان چشمه را قريب500 متر بالاتر از باغ قديم يعني در مكان چشمه كنوني قرار داد و باغشاه جديد را در محدوده زمينهاي نوگير به ابعاد 157 متر طول شرقي و غربي در 142 متر عرض شمالي و جنوبي حصار بندي كرد و در چهارگوشه آن برجهاي گرد و مرتفعي بنا كرد و. . .»
شاهعباس براي رفع خطر سيل در حدود يك كيلومتري جنوب باغ سدي مستحكم با سنگ و ساروج ساخت كه هنوز هم پا برجاست.
خضرنهاوندي سالها در كاشان حكومت كرد و در طي اين دوران بر قدرت خود افزود، تا جايي كه قدرتش به حدي رسيد كه شاه عباس از نفوذ او احساس خطر كرد.
در سال 1016 هجري قمري به هنگام حضور شاه عباس (احتمالاً در باغ فين) كلهپزي با كارد به او حمله كرد و وي را از پاي در آورد از آنجايي كه برادر وي ملاعبدالباقي نهاوندي صاحب كتاب «مآثر رحيمي» پس از قتل برادر به هندوستان فرار كرده و بر طبق نوشتههاي او، اين نتيجه دور از ذهن نيست كه اين قتل، قتلي سياسي بوده و به فرمان شاه اجرا شده است. در اينباره حتي اسكندربيگ منشي نيز سكوت كرده است و مطلبي در كتاب عالم آراي عباسي ننوشته است.
شاه صفي پس از مرگ شاه عباس به حكومت رسيد. او نيز مانند پدر خود براي عمران و آبادي اين باغ كوشيد و طبقه فوقاني بناي شترگلوي صفوي با چوب و آهن در زمان او ساخته شد (سال 1050 هجري قمري) تا وي بتواند مناظر اطراف را از بلندترين نقطه مشاهده كند. شاهصفي نيز چندين بار به كاشان و باغ فين آمده است و در آخرين سفر خود در عمارت دولتخانه كه از ابنيه دوران شاهعباس است بر اثر افراط در خوردن شراب از پاي درآمد و فرزندش عباس دوم در سن 10 سالگي در آنجا تاجگذاري كرد.
لكهارت مينويسد: «شاه سليمان و شاه سلطانحسين نيز حين عبور از كاشان مدتي در عمارتهاي دولتخانه و باغ فين با تشريفات توقف و كامراني مينمودهاند.»
پس از شاه سلطان حسين و حمله افغانها كاشان مورد بي مهري واقع شد و بسياري از عمارتهاي آن رو به ويراني گذاشتند.
در سال 1175 هجري قمري هنگاميكه شهريار زند در آذربايجان بود زكيخان در اصفهان علم طغيان و سركشي بر افراشته كاظمخان بختياري را با گروهي به حكومت كاشان فرستاد، عبدالرزاق كه از طرف كريمخان وكيلالرعاياي آن شهر بود از مشاهده بيدادگريها به خشم آمده و نيمه شبي بر آنها تاخت و كاظمخان را دستگير نمود. زكيخان پس از اين حادثه گروه ديگري را به سركردگي عليمحمدخان به كاشان فرستاد. آنها در عمارت دولتخانه پناه گرفتند، منتهي عبدالرزاقخان آنجا را تصرف كرد و عليمحمدخان به باغ كه برج و باروهاي مستحكميداشت پناه برد. كريمخان كه عازم بازگشت به اصفهان بود دستهاي را روانه كاشان نمود آنها نيز بي درنگ به باغشاه حمله بردند و از آنها شكست خوردند. علي محمدخان كه از رسيدن كريمخان بيمناك شده بود سرهاي كشتهها را جدا كرد و به اصفهان گريخت.
در دوران حكومت عبدالرزاقخان زلزله شديدي در كاشان به وقع پيوست كه خانههاي آن شهر را ويران كرد. پس از اين جريان، وي با فرمان كريمخان شروع به تعميرات در كاشان و باغ فين نمود و عمارت جديدي نيز به ابنيه اين باغ افزود كه به خلوت كريمخاني موسوم است.
در عهد كريمخان شه ملك قباد با سعي سليم حاكم پاك نهاد
تعمير چو يافت باغ فين آذر گفت آباد شده عمارت فين آباد
ابيات بلا قطعه شعري است كه آذر بيگدلي سروده است و بيت آخر آن به حروف ابجد سال 1176 هجري قمري را نشان ميدهد.
پس از كريمخان نسيم اميدي كه به سوي باغ وزيده بود براي مدتي از حركت باز ايستاد. اما با به قدرت رسيدن فتحعليشاه و نظر توجهي كه اين پادشاه به آنجا كرد، باغ دوباره اهميت خود را باز يافت.
فتحعليشاه بر اثر دلبستگيهايي كه به صفاي باغ و زيباييهاي چشمه فين داشت به حاجي حسينخان صدراعظم اصفهاني سرپرست حوزه حكمراني كاشان دستور داد تا همزمان با ساختن مدرسه سلطاني خرابيهاي باغ را مرمت نموده آنجا را زيب و آرايشي شاهانه بدهند. در مدتي كه اين مكان در حال تعميرات و نوسازي بود خود شخصاً براي سركشي و تفرج در باغ حاضر ميشد تا در سال 1226 هجري قمري كار ساخت آن به پايان رسيد.
افزودههاي دوران فتحعليشاه به باغ فين عبارتند از:
1- نقاشيهايي كه در شترگلوي صفوي به بنا افزوده شده است، كه عبارت بودند از تصوير دربار رسمي فتحعليشاه
تمثال شهنشاه فلك و جاه است اين يا پيكر مهر و طلعت ماه است اين
هركس كه به او نظر كند ميگويد سلطان جهان فتحعليشاه است اين
2- تصوير ديگري در همين بنا در حال شكار
3- ساخت حمام بزرگ و يا حمام سلطنتي
4- ساخت شتر گلوي قاجار (فتحعليشاهي) در سمت جنوب غربي باغ.
5- ايجاد خلوت نظام الدوله (حرمسرا) توسط دامادش علي محمد خان نظام الدوله.
فتحعليشاه در سالهاي 1224،1225،1226 و 1234 هجري قمري در باغ فين اقامت كرد. آخرين ديدارش از باغ در سال 1249 هجري قمري هنگام عزيمت به سوي اصفهان انجام گرفت.
در سال 1256 هجري قمري محمدشاه در راه مسافرت به اصفهان مدت دو هفته در باغ فين اقامت كرد و دستورهاي مؤكدي براي مرمت و نگهداري آن صادر نمود. در سال 1258 نيز وي مدتي در باغشاه اقامت داشته است. در دوران مقارن سلطنت وي عمارت شاهنشين و حوض جوش مقابلش ساخته شده است.
در ماه ذيقعده 1267 هجري قمري هنگام بازگشت ناصرالدينشاه از اصفهان به پايتخت وي به اتفاق ميرزا تقيخاناميركبير يك هفته در اين باغ به سر برد. اميركبير در آنجا به شاه اصرار كرد كه ميرزا عليخان پيشخدمت خاصه شاه را كه محرم اسرار او بود از درگاه سلطنتي اخراج و به گروس تبعيد كند و ناصرالدين شاه با تمام ناگواري به اين خواسته امير تن داد و اين گواه بر قدرت امير در آن زمان بود. اما اين قدرت ديري نپاييد، چند ماهي از اين واقعه نگذشته بود كه در سال 1268 هجري قمري اميركبير به كاشان تبعيد شد، و پس از چهل روز در 18 ربيع الاول 1268 هجري قمري بر اثر سعايت بدخواهان در حمام كوچك باغ (حمام صفوي) به قتل رسيد و باغ فين را در ماتم و اندوهي ابدي فرو برد. . ..
در دوران محمدعليشاه (دوران مشروطه خواهي) نايبحسينكاشي و پسرانش در حدود 14 سال در اطراف كاشان و حتي در نواحي يزد بناي ياغيگري گذاشتند و در اين دوران آسيب فراواني به باغ و اشياء و درختان آن وارد كردند. پس از اين مدت سرانجام دولت مركزي توانست كه اين شورش را كنترل كند و نايبحسين و پسرش ماشاءا . . . خان دستگير شدند؛ ديوان حربي در مورخه 5 سنبله 1298 خورشيدي مطابق با 1337 هجري قمري در باغ تشكيل شد و حكم اعدام ياغيان را صادر كرد پس از آن به مرور باغ مورد توجه قرار گرفت و برخي از خرابيها مرمت گرديد، تا اينكه سرانجام در تاريخ 15 آذر 1314 خورشيدي به شماره 238 در فهرست آثار ملي ثبت گرديد.

معرفي و شكل گيري باغ شاه فين

باغشاه فين مجموعه‌اي شكل يافته در ادوار تاريخي است، چه آنگاه كه شكل‌گيري‌اش را به دوران آل بويه نسبت مي دهند و توسعه‌اش را مرهون عهد ايلخانان مي دانند و چه آنگاه كه گفته‌هايي مبني بر احتمال وجودش پيش از اسلام را به ميان مي‌آورند، هرچند كه اين گفته ها چندان روشن و دقيق نيز نباشند. آيا بهرحال از ابتداي دوره صفويه به همان نسبت كه ثبات سياسي بيشتر گرديد، تاريخ باغ فين هم انسجام بيشتري يافت. اين دوره، ابتداي قرن دهم هجري قمري (909 ه . ق) و مقارن سلطنت شاه‌اسماعيل صفوي است.
پس از طي دوره بيست و چهار ساله حكومت شاه‌اسماعيل و در آخرين سالهاي حكومت شاه طهماسب (984- 931 ه . ق) در سال 982 ه . ق زلزله سختي در كاشان حادث گرديد كه علاوه بر قريه فين، باغ را نيز به كلي ويران كرد. اين ويرانه حاصل از زلزله و نيز ناآراميهاي اطراف كاشان به دوران اتباع محمدخان و دليجان بيك تركمان ادامه يافت تا اينكه شاه عباس اول در صدد تعمير و مرمت باغ برآمد. حسن نراقي در آثار تاريخي شهرستانهاي كاشان و نطنز آورده است (شاه عباس كه در نشيب و فراز كوه و كاخهاي شاهانه برافراشته و سرتاسر كشور خويش را با كاشانه هاي بي‌شماري آراسته بود، چون بناهاي سالخورده و ويران گشته باغ شاه كهنه فين را در خور همسري با چشمه دل افروز سليمانيه و شايسته همت والاي خود نمي ديد. از اين رو به فرمان وي طرح باغ و كاخ جديد بدين گونه پي افكنده شد. مظهر آب آن چشمه را قريب پانصد متر بالاتر از باغشاه قديم يعني در مكان كنوني قرار داد و باغشاه جديد را در محدوده زمينهاي نورگير به ابعاد 157 متر طول شرقي و غربي و 142 متر عرض شمالي و جنوبي حصاربندي و در چهار گوشة آن برجهاي گرد و مرتفعي بنا كردند؛ و در مساحت وسيع ميان هر دو باغ قديم و جديد هم خيابان و ميدان پهناوري جهت چوگان بازي و قپق‌اندازي و انواع مسابقه و بازيها تسطيح و آماده نمودند و در خارج حد غربي باغ نيز به جهت رفع مخاطره سيلاب دره هاي كوه دندانه از محوطه اين باغ و بناهاي آن سدي معتبر و مستحكم با سنگ و ساروج ساخته شده كه بقاياي آن پس از گذشت چهار صدسال اكنون هم از نفوذ سيلاب به قريه فين و باغشاه كاملاً جلوگيري مي‌كند و به نام سد شاه عباسي معروف است.) بنابراين هر چند كم و بيش نوشته هايي از سده‌هاي قبل از قرن دهم هجري باغ فين وجود دارد ـ همچون كتاب محاسن اصفهان نوشته مافرخي و معجم البدان ياقوت حموي ـ با توجه به زمين لرزه سال 982 هجري قمري احتمالاً به باغ كهنه مربوط خواهند بود كه از زمان شاه عباس چنانكه پيشتر اشاره شد باغشاه نو جايگزين آن گرديد.
پيش از هر چيز بايد بدانيم باغشاه در مكان جديد اگر چه به فرمان سلطان صفوي شكل مي گيرد اما با توجه به موقعيت منطقه و نظر به اينكه مردمان كاشان چنانكه ياقوت حموي نيز اشاره مي‌كند كه روزهايي از هفته را در باغهاي فين ايام مي گذراندند و هواي گرم تابستانهاي كاشان و فين نيز نيازهاي تفرجهاي تابستاني را گوشزد مي نمايند، در منطقه‌اي در نزديكي مظهر چشمه سليمان و در بالا دست مزارع و مساكن روستائيان كه مجموعه باغهاي فين در آن گسترده شده بودند شكل گرفته است. خواه به گاه شكل‌گيري باغشاه ، اين مجموعه خود منظومه‌اي موجود بوده و يا اينكه فرمان شاه‌عباس در فين همچون بديل خود كه در اصفهان سر منشاء طرح‌هاي شهرسازانه شد در منطقه فين نيز دستمايه‌اي براي شكل‌گيري منظومة باغهاي فين گرديده باشد.
هرچه هست بس بهراه نخواهد بود كه در نظر آوريم باغشاه بر بستري از باغهاي قديمي‌تر ساخته شده تا هم در بهترين نقطه مجموعه گفته شده قرار گيرد و هم توانسته باشد درختاني از باغهاي كهن تر را تا سر برافراشتن سروهايش به عاريت گيرد. با وجود قريب وسيع باغهاي پيرامون باغشاه هنوز هم كه از فراز برجهاي حدود باغ و يا از بام رفيع كوشك صفوي نظري به پيرامونش بيفكنيم، تك درختهاي عظيم الجثه سرو را در اطرافش توانيم يافت كه آثاري بجاي مانده از باغهاي قديمي منطقه فين اند. كه يا در پيرامون باغشاه با طرحي و برنامه‌اي نانوشته شكل گرفته‌اند و يا اينكه باغشاه كه شكل‌گيريش در مكان جديد مرهون فرماني ملوكانه بوده در ميانه اين منظومه و مجموعه طرحريزي شده است.
باغشاه فين از تبار باغ قلعه‌هاي ايراني است كه به دلايل خاص خود بدين گونه و در چنين نظمي شكل گرفته‌اند اما بدون شك انتخاب اين نوع الگوي محصور در پناه ديواري بلند، بي ارتباط با استفاده شاهانه از آن نيست، تا هم در پناه برج و باروي بسترش امن و اماني يافت و هم بواسطه حجم و شكل و ارتفاعش كه از درون و برون باغ به رخ كشيدني است جلال و شكوهي شاهانه را گوشزد كرد.
آنچه از اين دوره شكل‌گيري باغ مقارن با حكومت شاه عباس اول (1039-996 هجري قمري) بجاي مانه اتفاقاً اصل و اساس باغ است، چنان كه فضاي تحديد شده‌اي در ميانه برج و باروهاي باغ شكل گرفته كه براساس ساختار و نظم فضايي باغ ايراني فضايي هندسي و خالص بدست مي دهد و در نقطه‌اي در ميانه باغ نيز كوشك يا بناي مياني قرار گرفته است. ساختار هندسي و شكل فضايي باغ و مقايسه همه اينها با استخوانبندي باغ ايران گوشزد مي‌كند كه كوشك مياني كه شتر گلوي صفوي نيز ناميده مي‌شود، نقطه‌اي با اهميت است. در اينجا نيز همچون ديگر باغهاي ايراني، محورها بخشي از ساختار هندسي باغ اند كه علاوه بر اينكه در پي طرح و شكل هندسي و گاه بس ساده باغ شكل مي گيرند، خود نقاطي را نيز در طرح كلي باغ و تحت ساختار و نظام هندسي آن شكل مي‌بخشد تا بتوانند براساس نظام هندسي مذكور بسط فضاها و شكل‌گيري نظام معماري باغ را پي‌افكنند.
با عطف نظر به آنچه گفته شد پربيراه نخواهد بود اگر در نظر آوريم كه در همان زمان شكل‌گيري باغ نيز در انتهاي محورهاي اصلي، فضاهايي مدنظر قرار گرفتند. اين فضاها كه با تعريف محورها مكان‌يابي شده بودند، چنانكه امروز نيز موجودند خود به تعريف دقيقتر محورها كمك مي‌كنند. گزينه ديگري كه در اين رابطه مي‌توان قايل شد اين است كه پديد آورندگان باغ به ترسيم خطوط اصلي بسنده كرده و به شكل‌گيري آن در طول زمان اعتقاد داشته‌اند.
از فضاهايي كه به حتم در دوران صفويه و به گاه سلطنت شاه عباس اول بنا گرديده مي‌توان از كوشك مياني باغ نام برد كه در امتداد محور اصلي باغ و در مقابل سردخانه كه خود بعدها گسترش يافته قرار گرفته است. محل قرارگيري كوشك مذكور كه در نيمه بالايي باغ واقع گرديده و عدم وجود اطلاعاتي مبني بر وجود شاه نشين و يا فضايي مشابه آن كه كاركرد بالاخانه باغ را داشته باشد، اين نكته را به ذهن متبادرمي سازد كه كوشك مياني خود كاركرد شاه‌نشين و بالاخانه باغ را نيز داشته است.
بناي سردر نيز هر چند كه در طول دوران حيات باغ و بخصوص در دوران قاجار و به گاه سلطنت فتحعليشاه و ناصرالدين شاه تغييراتي را شاهد بوده و توسعه يافته و تكميل شده اما به زمان شكل‌گيري اوليه باغشاه در مكان جديد مدنظر قرار گرفته و بنا گرديده است. اين نكته را بخصوص با توجه به اهميت بناي سردر خانه در سازمان فضايي و عملكردي باغهاي ايراني و نيز با عطف نظر به ساختارهاي فضايي و محورهاي داخلي باغشاه مي‌توان بخوبي دريافت. لذا اگر بخواهيم كه شكلي از باغ دوران صفويه را بازسازي نماييم، سردرخانه يا وجود تغييرات زياد، در آن نمودار خواهد بود. بناي ديگر به حتم بجا مانه از دوران صفويه حمام كوچك باغ است. لذا آنچه شالوده باغ مقارن دوران صفوي است باغي محصور در ميان برج و باروها است كه بر مدخلش سردرخانه و در ميانه اش كوشك و در جواره‌اش حمامي قرار گرفته. هر چند كه بعد از نظر نخواهد بود اگر تصور كنيم فضاهايي كه كاربردي خدماتي داشته‌اند در جاي جاي جداره هاي باغ قرار گرفته بودند، و اين البته از ويژگيهاي باغ ايراني است كه در چهارچوب نظام‌هاي خود مي‌تواند فضاهاي مورد نيازش را در خود جاي دهد.

موقعيت باغ فين- كاشان

شهر كاشان در حاشيه كوير در فاصله 220 كيلومتري جنوب شهر تهران و 86 كيلومتري جنوب شهر قم واقع است. مختصات جغرافيايي آن 51 درجه و 27 دقيقه طول شرقي و 33 درجه و 59 دقيقه عرض شمالي است و ارتفاع آن از سطح درياي آزاد بين 940 تا 1130 متر مي‌باشد.
ناحيه فين يكي از تفرجگاه‌هاي اطراف كاشان است و مي‌توان نسبت ناحيه فين به كاشان را مانند منطقه تجريش به تهران دانست. ناحيه‌اي كه باغ فين در آن قرار گرفته‌است, به نام فين كوچك معروف بوده و موقعيت آن در جنوب غربي شهر كاشان مي‌باشد. باغ تاريخي فين در منتهااليه جنوب شرقي جاده فين (خيابان اميركبير) در شهر كاشان و در مجاورت مظهر چشمه تاريخي سليمان قرار گرفته‌است. در گذشته در ناحيه فين منظومه‌اي از باغ‌ها وجود داشته كه باغ فين با اهميت‌ترين و در حقيقت نگين آن منظومه بوده‌است.